Sto godina od Atentata

Živimo u doba nasrtaja vladajuće klase na svim frontovima, pa je lako detektovati tendencije ka kriminalnim pokušajima reinterpretacije istorijskih događaja, te revizije istorije u skladu sa dnevnopolitičkim potrebama buržoazije. Godišnjice, i druga prigodna obeležavanja istorijskih događaja, prilika su kada se na najjasniji način može videti ta mračna tendencija sistema – to su situacije u kojima se ideologija vladajuće klase kristalizuje. Obeležavanje sto godina od atentata na nadvojvodu Franca Ferdinanda, naslednika austrougarskog prestola, i, ubrzo nakon toga, otpočinjanje Prvog svetskog rata, u tom su smislu veoma rečit primer.

Bez razumevanja istorijskog konteksta nije moguće razumeti događaje od pre sto godina, kao što to razumevanje u slučaju atentata na Ferdinanda nije moguće bez shvatanja jugoslovenskog karaktera tog konteksta. Greška koju je potrebno najstrože izbegavati, ukoliko se želi naučno pristupiti analizi istorijskih događaja, jeste transponovanje sopstvenih stavova i vrednosti u događaje iz istorije, te pokušavanje nasilnog izvlačenja paralela sa događajima iz savremenosti. Nažalost, danas smo svedoci upravo takvih procesa, začinjenih velikom količinom neistinitih i neproverenih informacija, dnevnopolitičkim žongliranjima istorijskim činjenicama, pokušajima rekuperacije revolucionarnih stavova atentatora i stavljenjem istih u kontekst srpskog nacionalizma od strane režima u Srbiji, ali i rasističkim stavovima nekih zapadnoevropskih intelektualaca i institucija, te bizarnim pokušajima uspostavljanja nepostojećih veza sa događanjima u nedavnim ratovima na Balkanu. Treba biti svestan da je nacionalizam u tom periodu, kao nov fenomen, bio amorfan, te su nacionalne, konfesionalne i političke ideje, koje bi na racionalnom nivou trebale biti suprotstavljene - koegzistirale, i tek u trenucima kada bi različite naklonosti dolazile u neposredan međusobni sukob pojavio bi se u svesti populacije problem izbora između njih. (2) To važi i za pokret jugoslovenske revolucionarne i nacionalne omladine do 1914. godine. Nesumnjivo ona je pre svega opredeljena za ujedinjenje Južnih Slovena, a i ideje socijalne pravde, federalizma, antiklerikalizma, antiparlamentarizma i anarhizma igrale su takođe primetnu ulogu u formiranju svesti tih mladih generacija u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, koje su se tada nalazile pod vlašću Austrougarske monarhije.

„Duh kojim su se ti dječaci opajali bila je fanatična borbena mržnja protiv autoriteta i tiranije – u školi, obitelji, na ulici, i protiv svake vlasti. Za omladinu je to bio smisao politike.“ (3) piše Josip Horvat, istoričar i savremenik dešavanja, opisujući atmosferu koja je u to vreme vladala među pobunjenom omladinom u Zagrebu. Pokušaj razbijanja protestnog đačkog skupa (skupštine) održanog zbog uvođenja otvorene tiranije od strane Austrougarske, 1. februara 1912. doveo je do ranjavanja petnaest studenata. Kao rezultat toga: „Raštrkana je omladina čitavo veče demonstrirala po gradu, kamenjem i „žabicama“ napadala konjičku policiju. Okršaji su potrajali čitavu noć. Sutradan je proglašen štrajk. Studenti su provalili u sveučilišnu zgradu, zabarikadirali se, na pročelju izvjesili crnu zastavu, zavjerivši se da neće napustiti zgradu dok im ne bude pružena zadovoljština, a na silu će se oduprijeti silom.“ (4)

U Sloveniji, mladi jugoslovenski antiimperijalisti – đaci i studenti - okupljeni su u društvo Preporod koje izdaje novine istog naziva tokom 1912. i 1913. godine. Suprotstavljeni su stranačkom politikanstvu i parlamentarnoj borbi. Održavaju kontakte sa revolucionarnom jugoslovenskom omladinom u svim delovima Austrougarske, uključujući i pripadnike Mlade Bosne. Preporodovci, u sklopu sličnih pokreta na drugim južnoslovenskim prostorima u Austrougarskoj, marta 1914. godine organizuju masovni đački štrajk. Nakon atentata na Ferdinanda veliki broj pripadnika Proporoda biva uhapšen od strane Austrijske vlasti i optužen na veleizdajničkom procesu u decembru 1914. godine. (5)

Bosna i Hercegovina se nalazila u najgoroj poziciji od svih južnoslovenskih zemalja pod austrougarskom vlašću, budući da je zločinački režim Tamnice naroda, sa namerom političkog pridobijanja muslimanske vladajuće kaste, uz proboj kapitalizma, zadržao na snazi i feudalne odnose. (6) Tu je stasavala generacija čiji je imaginarij izgrađen na mitu o Bogdanu Žerajiću, velikom poštovaocu Petra Kropotkina, neuspešnom atentatoru na generala Marijana Varešanina, guvernera Bosne i Hercegovine na koga je Žerajić pucao u junu 1910. godine. „Poslednjim metkom ubio je sebe, dok je general ostao nepovređen. Policija je sa Žerajićevog leša otkinula glavu i zadržala je u policijskoj zbirci kao specimen (uzorak) glave anarhiste, a trup je tajno sahranila. Omladina je pronašla njegov grob, posećivala ga, kitila cvećem i na njemu se zaklinjala da će raditi na ostvarivanju ideala slobode. Ovaj kult Žerajića prvi je započeo Vladimir Gaćinović. (7) Drugi omladinac - Luka Jukić - pucao je na bana Cuvaja (8) u Zagrebu juna 1912, ali bez uspeha. Jukić je osuđen na doživotnu robiju, koju je izdržavao do propasti Austrougarske. Sa njime je osuđen na pet godina robije i August Cesarec (1893-1941), književnik i budući urednik levičarskih časopisa („Plamen”, 1919).“ (9)

Mladobosanac Danilo Ilić, označen kao jedan od vodećih inspiratora i organizatora atentata, i kao takav osuđen na smrt i ubijen u februaru 1915. godine, do atentata se intenzivno bavio prevođenjem i izdavanjem revolucionarne, socijalističke i anarhističke literature. Pa je tako kao prvu knjigu u svojoj Biblioteci Oslobođenje, u Sarajevu 1913. godine štampao Parisku komunu i ideju države od Mihaila Bakunjina, a odmah zatim, kao drugi naslov u ediciji iste godine i Laž parlamentarizma od Pijera Ramija. (10)

Samo je slučaj zaslužan što Nedeljko Čabrinović, uz Gavrila Principa glavni organizator atentata, nije ušao u istoriju kao tiranoubica – bomba koju je bacio na kola u kojima se nalazio Ferdinand, samo nekoliko trenutaka pre hitaca iz Principovog revolvera, odbila se i esplodirala sa zakašnjenjem. Nedeljko je bio slovoslagač anarhosindikalističkog lista „Komuna“ koji je u to vreme štampan u Beogradu, i na suđenju se nedvosmisleno izjasnio kao anarhista, govoreći o svojim vezama sa anarhistima i anarhosindikalistima u regionu, i dajući genezu svojih stavova od nacionalizma, preko socijalizma do anarhizma. (11)

Često se spekuliše o ulozi u atentatu jedne zakasnele macinijevske figure, srpskog pukovnika Dragomira Dimitrijevića - Apisa, i njegove karbonarske organizacije Ujedinjenje ili smrt, poznatije pod popularnim nazivom Crna ruka. (12) Osim nekoliko posrednih dokaza o kontaktima nekih ljudi iz njegovog okruženja sa mladobosancima, ne postoje nikakvi dokazi koji mogu potkrepiti tezu o njemu kao inspiratoru i organizatoru atentata. Naprotiv, mnoštvo materijalnih dokaza i svedočenja savremenika, pokazuju da je atentat bio delo mladih idealista koji, u uslovima odsustva mogućnosti kolektivnog otpora represiji, u tradiciji anarhističke propagande delom, pribegavaju tiranoubistvu kao izrazu težnji Južnih Slovena za slobodom. Sa druge strane, čak je i sam pravosudni sistem austrijske vladajuće klase našao da nije moguće dokazati direktnu umešanost državnog aparata Srbije u organizovanje atentata. Dapače, postoje tragovi koji pokazuju da srpska vladajuća garnitura nije bila upoznata sa detaljima atentata, ali da je, očekujući sličan potez, upozoravala Austrougarsku na takvu mogućnost. (13) Stoga su krajnje neprimereni pokušaji uspostavljanja teze o delovanju mladobosanaca kao izvršilaca državne politike Srbije.

Prvi svetski rat je bio unutarimperijalistički sukob, klanica naroda, koji je odneo gotovo četrdeset miliona života. On je posledica odnosa koji dominiraju u sistemu pod kojim tavorimo, a krivicu za njegovo izbijanje, na štetu čitavog čovečanstva, nose sve vladajuće kamarile država tadašnje Evrope. Kao što je običaj, zvaničnu istoriju pišu pobednici, i u tom smislu nije čudo da su Gavrilo Princip i drugovi, čitava ta generacija pobunjene jugoslovenske omladine, od strane režimskih intelektualnih pasa stavljeni na stub srama i optuženi za izazivanje Prvog svetskog rata. To je tako jer su, samo trenutno, ideje te generacije – o jedinstvu i slobodi – poražene, i jer istoriju danas interpretiraju protivnici tih vrednosti. Dužnost je slobodarskog pokreta, čiji su neki od prvaka tokom Prvog rata napravili ozbiljnu grešku Manifestom šesnaestorice u prilog savezničke pobede u ratu, da ne ponovi greške svojih prethodnika, da zauzme čvrst antimilitaristički i antiimperijalistički stav, i da dȃ svoj doprinos u očuvanju sećanja na istinu i uspomene na jednu generaciju kojoj nikada nisu dozvolili da se oslobodi do kraja.

Ratibor Trivunac

---

(1) Iz publikacije Martina Papenhajma Ispovesti Gavrila Principa (Martin Pappenheim: Gavrilo Princips Bekenntnisse, Wien, R. Lechner & Sohn, 1926) u kojoj su zabeleženi razgovori ovog zatvorskog psihijatra sa Gavrilom Principom tokom 1916. godine u Terezijenštatu, tvrđavi-logoru koja je korišćena kao politički zatvor.

(2) Videti u Erik Hobsbaum: Nacije i nacionalizam od 1780 – Program, mit, stvarnost, Filip Višnjić, Beograd, 1996.

(3) Josip Horvat: Pobuna omladine 1911 – 1914, SKD Prosvjeta, Gordogan, Zagreb, 2006.

(4) Ibidem

(5) O Preporodu više u Ivan Janez Kolar: Preporodovci 1912 – 1914, Tiskarna A. Slatnar, Kamnik, 1930. i Adolf Ponikvar: Preporodovci proti Avstriji, Borec, Ljubljana, 1970.

(6) Vidi više u Veselin Masleša: Mlada Bosna, Centar za liberterske studije, Beograd, 2013.

(7) Vladimir Gaćinović (1890 - 1917), često se navodi kao začetnik i ideolog Mlade Bosne.

(8) Slavko Cuvaj od Ivanjske (1851 - 1931), hrvatski ban i komesar Austrougarske monarhije.

(9) Trivo Inđić: Kratka istorija anarhističkih ideja na tlu jugoslovenskih zemalja.

(10) Oba teksta, zajedno sa još nekim Ilićevim prevodima i autorskim napisima, moguće je naći u: Spomenica Danila Ilića, Izdanje drugova i prijatelja Danila Ilića, Sarajevo, 1922. godine.

(11) O tome konsultovati Vojislav Bogićević: Sarajevski atentat - Stenogram Glavne rasprave protiv Gavrila Principa i drugova, Državni arhiv NR BIH, Sarajevo, 1954. Generalno veoma koristan izvor informacija o stavovima mladobosanaca.

(12) Mnoštvo relevantnih informacija o Dragutinu Dimitrijeviću i Crnoj ruci se mogu naći u delu koje se posebno bavi načinom na koji su Apis i neki od njegovih drugovi skončali - optuženi za pokušaj ubistva srpskog regenta Aleksandra Karađorđevića, osuđeni na smrt i streljani 1917. godine, nakon presude na nameštenom sudskom procesu u Solunu: Borivoje Nešković: Istina o Solunskom procesu, Narodna knjiga, Beograd, 1953.

(13) O tome vidi u knjizi Istražnog sudije u procesu sarajevskim atentatorima Lea Pfefera (Pfeffer), Leo Pfefer: Istraga u Sarajevskom atentatu, Nova Evropa, Zagreb, 1938.